Kerst in de beeldende kunst

  
Barbara Longhi, Moeder & Kind, 1600      Elisabetta Sirani, Moeder & Kind, 1663

Wat is Kerstmis, wat vieren we eigenlijk? Het woord Kerstmis komt van het Middelnederlandse woord Kerstesmisse, Kerstes betekent Christus en daarmee wordt duidelijk dat we de mis van Christus vieren, in het bijzonder: zijn geboortefeest. Maar wie is Christus?

Om te weten wie Christus is, gaan we terug naar de tijd van de Romeinen. Ons is immers geleerd dat Christus in het jaar 0 geboren zou zijn, ten tijden van het Romeinse rijk, en dat zijn geboorte een nieuwe telling inluidt. Oftewel met de geboorte van Christus zetten we alles op 0 en beginnen we van vooraf aan. Overigens is wetenschappelijk vastgesteld dat hij niet in het jaar 0 geboren is, maar dat terzijde.

Door dominatie en annexatie waren de Romeinen erin geslaagd een groot rijk te verkrijgen, dat in de 2e eeuw op het toppunt van zijn macht was (zie kaart hierboven). Tot in de verste uithoeken waren samenlevingen geromaniseerd en was de invloed van de Romeinse cultuur zichtbaar ondanks de geografische en daarmee ook culturele en religieuze verschillen. Het Romeinse keizerrijk kende veel verschillende religies die allemaal naast elkaar konden bestaan mits de Romeinse keizer als hoogste godheid werd vereerd. Een van de meest populaire godheden was Una, quae es omnia, Dea Isis. De Isis cultus was wijd verspreid binnen het Romeinse rijk en kende vele aanhangers, onder wie vrouwen, soldaten en soms ook Romeinse keizers. In de late 4^e eeuw kwam hierin verandering. Het Romeinse rijk had haar stabiliteit grotendeels verloren als gevolg van de toenemende onvrede van de overheerste volkeren binnen het rijk en door druk van buitenaf, veroorzaakt door volksverhuizingen die aan de oostkant het rijk binnenvielen. Als laatste redmiddel werd besloten om een van de religies te centraliseren en een staatsgodsdienst te creëren voor iedereen, waarin een politieke propaganda voor de Romeinse keizer diende te assimileren met de staatsgodheid. De keuze viel uiteraard niet op de populaire Isis, noch op een van de andere godinnen. Wie het wel werd is ons bekend: Christus.

In de 1^e eeuw na Chr. was tegen de achtergrond van de joodse cultuur een nieuwe religie ontstaan: het christendom. Deze religie was zeker geen eenheid, al doet de naam anders vermoeden. Grofweg kun je de christenen in twee groepen verdelen: de dogmatici en de gnostici. De eerste groep gaat uit van bepaalde theologische dogma’s die je voor waar dient te houden zonder eraan te twijfelen. De tweede groep gaat uit van de kennis van het hart. Voor gnostici is Jezus slechts degene die de boodschap verkondigde dat de Christus in elk mens aanwezig is en die zijn medemensen opriep op zoek te gaan naar de Christus in zichzelf. Toen in de 4^e eeuw het Romeinse rijk een groot deel van haar stabiliteit verloren had en besloot om de religie te centraliseren, viel de keuze op Christus. Echter, omdat het christendom van meet af aan geen eenheid was, moest er een keuze gemaakt worden welke christelijke weg gevolgd zou worden. Dat de Romeinse keizers niets konden met de gnostische christenen, moge duidelijk zijn. De gnostici werden verketterd en hun boeken moesten worden verbrand. Men had gekozen voor een dogmatische vorm van christendom, de weg van Petrus. Alle prechristelijke religies werden verboden. Er brak een tijd van massale vernietiging aan. Tempels en beelden werden verwoest of in bezit genomen, mensen werden vermoord vanwege hun afvalligheid. De staatsgodsdienst zorgde beslist niet voor de gewenste eenheid. Om de overgang naar de opgelegde godsdienst te vergemakkelijken, werd besloten om elementen uit prechristelijke religies over te nemen. Maria, de moeder van Jezus, werd ten tonele gevoerd en nam de plaats in van Una, quae es omnia deia Isis. Daarmee werd Maria de verborgen godin van het christendom. Officieel is zij binnen de kerk geen godin, maar Maria heeft wel alle titels van de voorchristelijke godinnen overgenomen. Zij is Maagd, Moeder Gods, Zwarte Madonna, Onze Lieve Vrouwe, Koningin van de Hemel, Stella Maris…

Natalia Goncharova, Moeder & Kind, 1911

Iconologisch is heel goed zichtbaar hoe Isis als Moedergodin is overgegaan in Maria. Maar Isis was doorgaans een zwarte godin. Veel godinnen waren zwart, Cybèle – de Magna Mater in het oude Rome – werd vereerd in de zwarte steen. Ook de godinnen Demeter, Athene en Artemis hebben soms een zwart uiterlijk, net als de christelijke Zwarte Madonna. Zwart symboliseert de donkere aarde, de vruchtbaarheid van de natuur en maakt deel uit van de cyclus van het leven. Deze levenscyclus heeft een lichte (zomer) en een donkere (winter) kant. De Moedergodin heeft ook een lichte en een donkere kant. De lichte Moeder is de Koningin van de Hemel, de Stella Maris. De donkere Moeder is aardser en staat dichter bij de mensen. Tijdens de winterzonnewende baart zij haar Lichtkind en dat brengt ons bij Kerstmis, waar de geboorte van Christus (het Lichtkind) de geboorte van de zon symboliseert. In de 4e eeuw, toen het christendom staatsgodsdienst werd, was 25 december de dag van de winterzonnewende. Een feest dat in het gehele Romeinse Rijk werd gevierd en daarom de geboortedag van Christus werd. En om aan te geven dat Christus symbolisch de nieuwe zon was – het Lichtkind van de zwarte Aardemoeder – kreeg hij een zonneschijf achter zijn hoofd, tegenwoordig beter bekend als aureool. Speciaal voor de ongeletterden ontstonden afbeeldingen rond Kerstesmisse, waarbij de canonieke evangeliën de beeldvorming bepaalden. Maar voor de gewone gelovige waren deze evangeliën toch te weinig concreet en er was behoefte aan kleurrijke en betekenisvolle details. Er ontstond mythevorming door de talrijke aanvullingen op de evangelieverhalen. In de late 13e eeuw werden al deze verhalen verzameld, gebundeld en uitgegeven onder de naam: Legenda Aurea. Later tijdens het Concilie van Trente in de 16e eeuw werden veel van deze verhalen als verzinsel afgedaan en mochten niet meer gekend worden. Dat maakt dat wij vandaag de dag niet altijd meer de betekenis van specifieke details herkennen in middeleeuwse kunstwerken. Aan de hand van afbeeldingen van het Middelrijns Altaar (ca. 1410) dat zich tegenwoordig in Museum Catharijneconvent in Utrecht bevindt, zullen we het kerstverhaal nader beschouwen.

Annunciatie, Middelrijns Altaar, ca. 1410

De annunciatie
In het evangelie van Lucas lezen we dat God de engel Gabriël naar Maria zond met de belangrijke boodschap dat de Heilige Geest op haar zou neerdalen en dat zij de moeder zou worden van de Zoon van God. In de Legenda Aurea lezen we onder andere over Anna en Joachim (de ouders van Maria), haar verloving met Jozef (de timmerman die al 89 jaar oud was), de ruimte waar zij zich bevond toen Gabriël kwam: huiskamer of tempel, wat zij deed toen Gabriël haar de boodschap gaf en hoe zij bezwangerd raakte.

Op afbeeldingen van de annunciatie is Gabriël altijd aanwezig, hij staat, knielt of zweeft de kamer binnen. Hij is de boodschapper en ook als zodanig herkenbaar, net als Hermes/Mercurius die te herkennen was aan zijn gevleugelde voeten en helm, is Gabriël herkenbaar aan de vleugels op zijn rug. Deze vleugels symboliseren dat hij door verschillende dimensies kan reizen. Vaak heeft Gabriël, net als Hermes/Mercurius, een bodestaf bij zich of een banderol met de tekst “Ave, gratia plena, Dominus tecum” (= Wees gegroet, vol van genade, de Heer is met U). Volgens een middeleeuwse volksetymologie zou “Ave” niets meer betekenen dan “a-wee” (= zonder wee). Gabriël zou daarmee gezinspeeld hebben op Maria’s pijnloze bevalling, een dogma sinds het begin van de 5e eeuw.

Maria en Gabriël worden doorgaans alleen afgebeeld. Uit de evangeliën van Mattheus en Lucas kunnen we opmaken dat Maria zonder tussenkomst van een man, door inwerking van de Heilige Geest, moeder van Christus zou worden. Jozef heeft hier dus geen rol in gespeeld en wordt daarom ook weggelaten bij de annunciatie. Om Maria’s eeuwigdurende maagdelijkheid (dogma sinds het midden van de 7e eeuw) te benadrukken, hebben veel kunstenaars de conceptie op een rationele wijze, via het hoofd, afgebeeld. Christus daalt vanzelf in…….
Dat zien we ook bij de Annunciatie op het Middelrijns Altaar. Vanuit de hemel laat God de gouden regen naar beneden stromen, met daarin Christus die naar het hoofd van zijn moeder duikt, voorgegaan door de Heilige Geest. De gouden regen is een manier om aan te duiden dat het om een goddelijke bevruchting gaat. In de mythologie is het Danaë die door het neerdalen van de gouden regen in haar schoot bevrucht werd door Zeus. God doet in principe hetzelfde met Maria als Zeus met Danaë deed. Daarom werd deze wijze van afbeelden overgenomen door de middeleeuwse kunstenaars.

In de canonieke boeken lezen we niets over de bezigheden van Maria op het moment dat Gabriël langskomt. Toch zien we haar vaak lezend afgebeeld en soms is het tafereel zo gedetailleerd geschilderd dat we ook kunnen herkennen wat zij leest: Jesaja 7:14 over een “maagd zal ontvangen, en een zoon baren“. Maria was dus voorbereid op de annunciatie.

Visitatie, Middelrijns Altaar, ca. 1410

De visitatie
Wanneer Gabriël de boodschap aan Maria brengt dat zij de Moeder Gods wordt, zegt hij ook dat haar nicht Elisabeth al in de zesde maand van haar zwangerschap is. In het Lucasevangelie kunnen we lezen dat de priester Zacharias en zijn vrouw Elisabeth al op leeftijd waren en helaas nog steeds kinderloos. Maar Gabriël had Zacharias voorspeld dat zij nog een zoon zouden krijgen. Omdat Zacharias deze boodschap niet serieus nam, werd hem zijn spraakvermogen ontnomen. Wanneer er toch een zoon geboren zou worden, wilde Elisabeth hem Johannes noemen. Op het moment dat Zacharias deze naam opschreef, kreeg hij zijn spraakvermogen terug. Maria is heel blij te horen dat haar nicht zwanger is en spoedt zich naar Juda, de bergen in, om haar te bezoeken. De begroeting tussen de twee vrouwen noemen we de visitatie.

In de beeldtraditie is Elisabeth duidelijk de oudere vrouw en draagt, als teken van haar getrouwde status, een witte hoofddoek. Op het Middelrijns Altaar zien we iets heel speciaals, de kunstenaar toont ons een middeleeuwse echografie! We krijgen een kijkje in de zwangere buiken van Maria en Elisabeth. In Maria’s buik zien we Christus op zijn rug liggen. Hij lijkt zich niet bewust van het eerbetoon dat de andere foetus hem geeft. Johannes heeft namelijk in de buik van zijn moeder Elisabeth een knielende houding aangenomen en (h)erkent daarmee zijn heer en meester. Overigens lijken de kindjes ongeveer even groot te zijn, een verschil van 6 maanden is er niet te zien. De tekst op de spreukbanden is ontleend aan het Lucasevangelie: “Et unde michi hoc, quod mater D(omi)ni mei venit ad me” (= Wat valt mij te beurt, dat de moeder van mijn Heer naar mij toekomst?). Maria heft de lofzang aan: “Magnificat a(n)i(m)a mea D(omi)n(u)m et exultavit sp(iritu)s meus i(n) Deosalutari meo” (= Mijn ziel prijst groot den Heer, mijn geest jubelt van vreugde in God,mijn Redder).

Geboorte, Middelrijns Altaar, ca. 1410

De geboorte
De exacte geboortedatum van Jezus is niet bekend. In de Legenda Aurea lezen we wel de dag en het tijdstip: het was namelijk zondag (de geboorte van Christus symboliseert immers de geboorte van de zon) en middernacht. Aanvankelijk werd het geboortefeest van Christus op 6 januari gevierd, een traditie die nog steeds van kracht is in het orthodoxe christendom. Later werd bepaald dat het beter zou zijn om zijn geboorte te vieren op de dag die in het hele Romeinse Rijk toch al gevierd werd, nameljk de winterzonnewende.

In het Lucasevangelie lezen we dat Jozef en Maria naar Bethlehem moeten voor de volkstelling, Maria is dan hoogzwanger.”Terwijl zij daar waren brak de tijd van haar moederschap aan; zij baarde haar eerstgeboren zoon, wikkelde hem in doeken, en legde hem neer in een kribbe; want in het nachtverblijf was voor hen geen plaats.” (Lucas 2: 6-7). Het geboortetafereel op het Middelrijns Altaar laat Maria zien, gekleed in een hemelsblauw gewaad, uitgestrekt op een rustbed met haar zoon in haar armen. Omdat Christus niet in de kribbe ligt, grijpt de os deze kans aan om wat te eten. Jozef zit voor de stal en warmt het papje op voor zijn zoon. Opvallend is dat Jozef een ontblote voet heeft. In de Legenda Aurea lezen we dat Maria en Jozef zo arm waren dat ze geen geld hadden voor kleertjes. Jozef is dan bereid om zijn sok uit te trekken en in windsels te snijden voor het kind dat eigenlijk niet eens zijn zoon is, maar wel geboren is uit zijn vrouw. De sok van Jozef zou de kleine Christus beschermen tegen de ijzige winterkoude. De sokken van Jozef worden als belangrijke relikwieën nog steeds bewaard in de Dom van Aken.

Uiteraard zijn er nog veel meer verhalen te vertellen en symbolen uit te leggen. Daarvoor verwijs ik graag naar mijn lezing Kerst in de beeldende kunst, die ik ieder jaar weer op verschillende plaatsen geef. Klik hier voor meer informatie over deze lezing en/of boekingen.

© Karin Haanappel, 12 december 2012

Voor meer informatie over Isis en haar belang voor de westerse cultuurgeschiedenis, verwijs ik naar mijn boek Het Parijs van Isis, waarin ik aantoon dat de stad Parijs haar naam te danken heeft aan deze Egyptische godin. De eerste uitgave uit 2010 is volledig uitverkocht. Een nieuwe, herziene en aangevulde uitgave verschijnt medio 2017.
In mijn tweede boek Herstory of Art wordt onder andere de overgang van egalitaire naar dominante culturen besproken. Ook deze eerste uitgave uit 2012 is volledig uitverkocht. Nieuwe uitgave staat gepland voor 8 maart 2018.
Voor meer informatie over de symboliek van het kerstverhaal verwijs ik naar de uitgave Rondom Kerstmis (1995) van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur.
Met dank aan Museum Catharijneconvent Utrecht voor de afbeeldingen van het Middelrijns Altaar. In de kerstperiode hebben zij ieder jaar een prachtige tentoonstelling met o.a. de beroemde Napolitaanse kerststal.
Meer informatie www.catharijneconvent.nl

Op maandag 17 december 2012 ben ik te gast geweest bij Myrna Goossens in de uitzending van Studio MAX live om te spreken over Kerst in de beeldende kunst. Bekijk hier het gedeelte van de uitzending.